GINAHASA BA SI GREGORIA "ORYANG" DE JESUS ?

ni Virgilio Leynes

Walang katibayan o salaysay na nagpapatunay na si Gregoria de Jesus (Oryang), ang magandang maybahay ni Supremo Andres Bonifacio, ay ginahasa noong taong 1897. Ayon sa mga salaysay, may mga ginawang tangkang dungisan ang kanyang kapurihan ng isang Koronel nangangalang Agapito Bonson (Koronel Intong) ngunit walang panggagahasang naisakatuparan. Pati rin sa sariling-akdang talambuhay ni Gregoria de Jesus, wala ring binanggit doon liban sa tangkang hindi naman natuloy.

Ang isa sa mga nagsasabing may nangyaring panggagahasa ay ang mananalaysay na si Ambeth Ocampo na sumulat sa pahayagang “Inquirer”, at ito ang kanyang sinabi:

“Ang listahan ng mga panggagahasa sa Pilipinas ay hindi mahuhusto kung hindi babanggitin si Gregoria de Jesus, maybahay ng supremo ng Katipunan, si Andres Bonifacio, na ginahasa ni Koronel Agapito Bonzon. Ang koronel ay hindi siniyasat o naparusahan ni Emilio Aguinaldo sa pagkakasalang ito. Ang panggagahasa kay Gregoria de Jesus ay isa sa kalunos-lunos na pangyayari sa himagsikan ng Pilipinas na karapatdapat bigyan ng hiwalay o tuusang pansin.” (Salin ng Mayakda mula Ingles sa Ocampo[Rape])

Dalawang matinding punto ang ipinahayag ni Gg. Ocampo sa kanyang sinulat:

Una, si Oryang ay ginahasa, at,

Ikalawa, si Koronel Bonzon ay hindi siniyasat o pinarusahan ni Aguinaldo.

Pagusapan muna natin ang unang punto.

Sa “Inquirer,” mismong sinabi ni Gg. Ocampo na si Oryang ay ginahasa. Ngunit sa kanyang aklat, “Looking Back,” narito ang sinabi ni Gg. Ocampo:

“Siya ba ginahasa o hindi? Lahat ng hiling na pagsisiyasat ay hindi pinansin ni Aguinaldo. Pagsamasamahin ito at mauunawaan kung bakit ang mga mananalaysay ay siya ang itinuturo na may kagagawan ng pagkamatay ni Bonifacio. Ako rin.” (Salin ng Mayakda mula Ingles sa Ocampo[Looking], 83)

Ayon sa tinukoy sa itaas, hindi sinabi ni Gg. Ocampo na si Oryang ay ginahasa. Sa halip, nagtatanong siya, ngunit hindi niya ibinigay ang kasagutan, Sa halip sinundan niya ng pahayag na ang mga katulad niyang mananalaysay ay itinuturo si Aguinaldo na may kagagawan ng pagkamatay ni Bonifacio dahilan sa “hindi niya pinansin ang tawag na siyasatin ang paratang na panggagahasa.“

Mukhang hindi wasto ang pananaw niyang dito. Gayon man, mayroon nga bang naghain ng sumbong ng panggagahasa? Sino at laban kanino? Walan naman liban sa panukala noong nililitis si Bonifacio. Si Ginoong Baldomero Aguinaldo, bilang Tagapagsuri ng Hukumang-digma ay nagmungkahi na imbestigahin ang reklamo ni Andres Bonifacio na tangkang panghahalay kay Oryang (mayroong kaunti pang paliwanag ang Mayakda sa darating pang mga talata).

Balikan natin ang sinulat ni Gg. Ocampo sa “Inquirer”. Mapapansin na agad siyang nagpasya na si Oryang ay ginahasa. Paano nabuo kay Gg. Ocampo ang pasyang ito? Paano nagbago ang kanyang pagtingin mula sa posisyon na “siya ba ay ginahasa o hindi” sa kanyang aklat nang taong 1990, tungo sa posisyon na “siya ay ginahasa” sa kanyang sinulat sa “Inquirer” noong taong 2016? Wala siyang ipinaliwanag sa “Inquirer” sa pagbabago ng kanyang pananaw. Si Gg. Ocampo ay isang tanyag na mananalaysay, at mabigat ang kanyang tungkulin ang magingat sa mga pahayag na walang katibayan o dagliang kapasyahan. Dapat maglabas siya ng paliwanag kung sakaling di pa niya ito nagawa.

Sa kanyang sariling-akdang talambuhay, walang binanggit si Oryang ng anumang paggahasa o tangkang pagdungis sa kanyang kapurihan. Ngunit nabanggit niyang siya ay itinali sa isang punong kahoy at pilit na ipinalilitaw sa kanya kung saan nakatago ang salapi ng Katipunan. ( De Jesus, 18 and 65-68)

Ngunit sa kanyang patutuo noong nilitis si Bonifaio, sinabi ni Oryang na dalawang ulit siyang tinangkang gahasain ni Koronel Intong. Narito ang kanyang sinabi:

“Nang matapos ang labanan . . . umakyat sa bahay ang mga sundalo, hinanap ako at nang ako ay makita nila ay pilit nilang hinihingi ang aking salapi, alahas at mga ari-arian. Sinamsam ni Koronel Intong ang aking singsing pangkasal, labindalawang piso, mga bala ng baril na nasa aking pangangalaga, at ako ay itinali sa isang punong kahoy, at mukhang lalapastanganin ako, ngunit napigil siya ng kanyang mga tauhan. Noong ako ay dalhin sa Indang muli niya akong itinali sa isang punong kahoy at akmang lalapastanganin ako, ngunit hindi natuloy dahil sa matinding pagtutol ng kanyang mga sundalo.” (Salin nga Mayakda mula Ingles sa Taylor, 1:323)

At narito ang sinabi ni Andres Bonifacio sa kanyang patutuo tungkol sa pagnanasa ni Koronel Intong noong siya ay nilitis:

“Kung hindi dahil sa nagkataong pagpigil ng kanyang mga nakabababang pinuno, ang aking maybahay ay maaring nagahasa niya. Nang hindi nagawa ito ni Koronel Intong, tinangkang niyang bihagin ang aking asawa, ngunit hindi niya naisakatuparan ang masamang balak dahil sa pagtutol ni Tomas Mascardo.” (Salin ng Mayakda mula Ingles sa Taylor, 1:321)

Binanggit din ito ni Santiago Alvarez sa kanyang gunita:

“At sa ikagaganap ng budhing pamumuksa, sila'y sinamsaman ng mga ari-ariang kaunting damit at kaunting salaping baon; at ang asawa niya (ng nililitis na Supremo), ay tinangkang ipanhik sa isang bahay na walang tao ni koronel Intong. Salamat sa pamamag-itan ng ibang punung-kawal na kasamahan dni nila, at di natuloy ang gayong makahayop na banta.” (Alvarez[Katipunan], 342)

Ang salaysay ni Alvarez ay bumanggit ng pangalawang pagtatangka:

“At sa Indang, samantalang nag-aalaga sa kanya ang kanyang may-bahay, sumipot ang isang punung-kawal na ang sabi ay Komandante, at pinipilit na kunin ang sinabing may-bahay; salamat di't sa-rarating si hral. Tomas Mascardo . . " (Alvarez[Katipunan], 342)

Sa kabuuan, walang nabanggit na panggagahasa sa lahat ng mga pahayag – ni Oryang, ni Bonifacio at ni Santiago Alvarez. Maari ngang nangyari ang panggagahasa kay Oryang ngunit dahil sa kaugalian noon panahon na iyon na itago ang pagkakasira ng puri nagsasawalang kibo na lamang si Oryang. Subalit habang walang salaysay o malinaw na katibayan na nagpapatunay na tutuo ang sabi-sabi na si Oryang ay ginahasa, masasabing ang panggagahasa kay Oryang ay hindi nangyari, kahit tutuong dalawang ulit na tinangka ito sa kanya.

Lumipat naman tayo sa ikalawang punto n Gg. Ocampo.

Sinabi ni Gg Ocampo na hindi siniyasat o pinarusahan si Koronel Intong ni Aguinaldo. Kulang-kulang ang pahayag na ito. Ang Tagausig ng Hukom sa paglilitis kay Bonifacio na si Baldomero Aguinaldo ay naghain ng mungkahi noong ika 7 ng Mayo, 1897 sa Hukbong Hukom na siyasatin si Koronel Intong. Narito ang sinabi ni Hukom Baldomero Aguinaldo:

“Sa karagdagan, iminumungkahi kong siyasatin si Diego Mojica at Ariston Villanueva upang malaman kung ano kanilang papel sa pagsasabwatan, at ang kanilang pakikiisa sa balak ni Bonifacio. Hinihingi ko rin sa Hukbong Hukom na magbukas ng pagsisiyasat sa masamang asal ni Koronel Bonson tungkol sa napabalitang di mabuting pakikitungo at tangkang panggagahasa sa asawa ni Bonifacio.” (Salin ng Mayakda mula Ingles sa Taylor, 1:328)

Sa kasamaang palad, walang nangyari sa mungkahi ni Baldomero Aguinaldo dahil ang huling tanggulan ng pamahalaang himagsikan, ang Maragondon, kung saan ginawa ang paglilitis kay Bonifacio, ay nilusob ng mga Kastila at nagkaroon ng mainit na labanan na ikinasawi ng marami sa magkabilang panig. Nakubkob ang Maragondon pagkatapos ng matagal at mahirap na labanan at sumunod na nakuha ng kalaban ang maliliit pang bayan – Mendez Nunez, Amadeo, Alfonso, Bailen at Magallanes na madaling napasakamay ng mga Kastila. Nawasak ang pamahalaang himagsikan at nagkahiwa-hiwalay ang manghihimagsik sa kalapit na lalawigang Batangas at si Aguinaldo naman, kasama ang natitirang tauhan at maraming taongbayan, ay tumakas patungo sa Biak-na-Bato sa lalawigan ng Bulakan.

Papaano sa ganitong kalagayan mabibigyan ng pangunahing pansin ang sumbong na panggagahasa? Ang mga taong ito ay hindi nakaupo sa kanilang mga upisina at nagkakape tulad marahil sa himig ng pahiwatig ng ilang mananalaysay. Tama lang na ang unang bibigyang halaga ni Aguinaldo ay asikasuhin ang natitirang pang mga kawal, ikamada muli at isaayos ang hukbo.

Ang panggagahasa ay isang malubhang pagkakasala noong panahon na iyon – paghihiganti sa mga kamaganak ng napariwara at dagliang kamatayan naman sa nanggahasa. Halimbawa, si Koronel Ritual (ang pinuno na nangalaga ng pinagkulungan kay Bonifacio) ay ginahasa ang magandang anak ng isa niyang nakabababang pinuno. Ang ama, isang tenyente na nangangalang Antonio, ay hindi nagpakita ng sama ng loob o galit sa halip ay gumawa balak na paghihiganti. Naghanda siya ng isang engrandeng tanghaliang na mayroong nilaga at piniritong manok, pesang kanduli and adobong hito, na may alak at iba pang pampagana. Nang magsimulang kumain ang koronel at kanyang kasama, isang malakas na unday ang tumama sa ulo ng koronel at agad siyang namatay. Nagtangkang tumakas ang kasama ngunit siya man ay inundayan sa ulo at napatay. (Alvarez[Katipunan], 441) Ganito ang kapalit ng pagdungis sa puri ng isang babae mula sa kanyang mga kamaganak.

Si Oryang ay pamangkin sa pinsan ni Mariano Alvarez, ang pangulo ng sangguinang Magdiwang ng Katipunan, kaya kamaganak ni Heneral Santiago “Apoy” Alvarez, ang kapitan heneral ng hukbong Magdiwang. Ang mga Alvarez ay makapangyayari sa kalahati ng Cavite. Hindi kaya kataka-taka kung bakit si Mariano Alvarez (at ang anak niyang si Santiago) ay tahimik at hindi kumilos o nagbuhat ng kamay upang ipaghiganti o humingi ng katarungan sa ginawang paglapastangan sa kanyang pamangkin? Ang kasagutan ay malinaw: paniwala ang mga Alvarez na walang nangyaring panggagahasa at walang dahilan upang maghiganti o humingi ng katarungan.

Ang mga salaysay ngayon tungkol sa sinasabing panggagahasa kay Oryang ay paulit-ulit na ikinakalat, na nagdadagdag ng gatong sa kumukulong kalituhan sa kasaysayan, na nagiiwan ng maitim na mantsa sa alaala ng ating mga bayani, kahit haka-haka lamang at walang katanggap-tanggap na katibayan. Dapat matigil ito alang-alang sa pagkakaisa nating mga Pilipino.

AGAW-ARMAS - ANG SIMULA NG PAGHIHIMAGSIK NI AGUINALDO SA CAVITE ni Virgilio Leynes

Ang “Sigaw ng Kabite,” na naganap kinabukasan, ika-31 ng Agosto (taong 1896) ay isang kagiliw-giliw na halimbawa ng pagkakaiba sa pagitan ng proletaryado ng Maynila at ng mga rebolusyonaryo ng Kabite. Ang pangunahing layunin ni Aguinaldo ay makakuha ng mga sandata upang ipaglaban ang bayan laban sa kaaway. Bilang kapitang bayan, may malinaw siyang kalamangan sa Supremo na si Bonifacio at sa mga Katipunero ng Maynila: gagamitin niya ang kanyang katungkulan upang maisakatuparan ang kanyang layunin. Siya’y gagamit ng estratehiya. Maging payak man ito, ay matalim: siya’y pupunta kay Koronel Fernando Fargas, ang gobernador político-militar, at hihingi ng mga baril at isang pangkat ng mga kawal-dagat upang palakasin ang kanyang mga cuadrillero, sa dahilang ang Kabite ay sinasabing nanganganib salakayin ng mga tulisan. Subalit ang kanyang tunay na layunin ay habatin at bihagin ang mga kawal-dagat upang makuha ang kanilang mga sandata. Bago tumungo sa daungan ng Kabite nang Lunes ng umaga, dumaan muna si Aguinaldo sa kura paroko ng bayang si Padre de Blas upang humingi ng sulat ng rekomendasyon. 

Ngunit sinabi ng pari na, bilang kapitang bayan, ay madali niyang makakamit ang kanyang kahilingan mula sa gobernador. Si Koronel Fargas ay may bisita sa kanyang tanggapan—ang brigadier heneral ng mga kawal-dagat—ngunit nang mabatid niyang ang opisyal ng Kabite ay nasa labas, ay ipinatawag niya ito sa loob. “Gobernador,” wika ni Aguinaldo na may bahid ng pagmamadali, “ang mga tulisan ay papalapit na sa aming bayan, at nabatid ko ring marami sa kanila ay nagtitipon sa mga labas-bayan ng Malibay, Pasay, at Palanyag. Dahil sa nagpipintong malubhang kalagayan, ako’y humihiling ng pangkat ng mga kawal-dagat upang tumulong sa aking mga cuadrillero.” Sa sandaling iyon, ang panauhing brigadier heneral ay nakapagsalita nang di-sinasadya, na siyang nagbunyag ng mahalagang impormasyong militar na lubos na umakma sa lihim na balak ni Aguinaldo. “Ang lahat ng kawal-dagat dito sa Kabite,” anang opisyal, “ay ipinadala na sa Maynila sa utos ni Gobernador-Heneral Blanco, na nagdeklara ng batas militar sa walong lalawigan. Isa na lamang ang natitirang kompanya dito sa arsenal.” Sapat na ang impormasyong iyon para kay Aguinaldo upang matiyak na sa pag-iral ng tamang sandali, siya at ang kanyang mga kasamang Katipunero sa Kawit ay masakop ang Casa Tribunal nang walang panganib ng agarang pagtulong mula sa kabisera ng Kabite. 

Bago umuwi sa Kawit, dumaan muna si Aguinaldo sa ilang kasamang Katipunero at inutusan silang maghanda sapagkat siya’y mag-aalsa na nang gabing iyon. Bandang ikalawa ng hapon siya’y nakarating sa Kawit. Dumiretso siya sa kumbento upang ipagbigay-alam sa kura ang kabiguang natamo sa kanyang misyong opisyal. Umuwi siya sandali at pagkatapos ay muling nagbalik sa tribunal kung saan nakita niya ang dalawa niyang konsehal: sina Candido Tirona at Santiago Dano. Ang balak ni Aguinaldo ay maghimagsik kinagabihan, datapuwa’t nang siya’y mabalitaan na ang mga Katipunero ng Magdiwang ay nagaklas na sa San Francisco de Malabon at sa Noveleta, minabuti niyang simulan agad, yamang tatlong guwardiyang sibil lamang ang nakatalaga sa Casa Tribunal. Sa panahong yaon ng kapana-panabik na kalagayan, ang makataong damdamin ni Aguinaldo ay lumitaw: “Huwag nating patayin ang mga guwardiya,” sabi niya. “Hingin lang natin ang kanilang mga baril ng mapayapa.”

 

….Ang balak ay pasukuin ang tatlong guwardiya sibil sa isang marangal na labanan. “Kaming dalawa ni kumpadre Candido ang bahala rito,” wika ng matapang na kapitang bayan. … “Makabubuting si Kuya Dano ay umuwi na sa Binakayan upang abisuhan ang ating mga tauhan roon at bantayan ang polbórin.” Si Aguinaldo, bagama’t katamtaman lamang ang taas, ay madaling natalo at nakuha ang mga sandata ng dalawang guwardiya sibil. Subalit si Candido Tirona ay nahirapan sa pakikipagbuno sa ikatlong guwardiya na mas malaki at isa pang sarhento. 

Ang mga cuadrillero, na sabik nang sumalakay, ay inutusan ni Aguinaldo na huwag makialam maliban na lamang kung kinakailangan. “Ibigay mo sa akin ang iyong baril,” mariing utos ni Aguinaldo sa matigas na sarhento, subalit hindi siya pinansin nito. Sa kanyang Alaala, ikinuwento ni Aguinaldo ang sumunod: “Kaya’t binigwasan ko siya sa sikmura at siya’y napaurong. Nabitiwan niya ang kanyang baril at sinunggaban siya ng aking mga cuadrillero na may mga punyal at itak. Ngunit pinigil ko sila at sumigaw: ‘Huwag ninyong patayin ang taong ito!’ Sa kasamaang-palad, isa sa mga cuadrillero ay hindi nakinig sa aking utos at tinaga siya sa tapat ng tainga.” Nagtamo ng malaking sugat ang guwardiya sibil, ngunit tiniyak sa kanya ni Aguinaldo na hindi siya mamamatay. “Kung hindi ko pinigil ang kamay ng cuadrillerong iyon, ay patay ka na sana ngayon din,” aniya. Agad na ipinatawag ng kapitang bayan ang isang manggagamot upang gamutin ang sugatang lalaki. (Translated from Saulo, 94)

SPANISH BULLETS AT PINAGLABANAN AND IMUS THE DIFFERENCE IN COMMAND OF BONIFACIO AND AGUINALDO

by Tommy Matic IV

Insofar as it is the death anniversary of THAT controversial leader of the Philippine Revolution who Pinoys love to blame for the death of THAT OTHER controversial leader of the Philippine Revolution who Pinoys love to fantasize would have won freedom for the Filipinos - or at least the Tagalog masses (who knows), and in the light of a recent controversial poll conducted here, it might be worthwhile to repeat an important but often little-understood and overlooked bit of real-talk that, while inconsequential to modern Pinoys, was literal life-and-death to the Katipunero revolutionaries that followed Bonifacio and Aguinaldo.

A frequent claim that is made when making excuses for Bonifacio is that Bonifacio faced the bulk of the Spanish colonial army in the Manila area while Aguinaldo faced only a tiny local garrison. This claim is almost invariably offered without any actual data or order of battle or even numbers to back it up yet it is one of the most ubiquitous defensive arguments that a Bonifacio-fan will quote.

It is a matter of historical record that upon the outbreak of revolution, Spanish Governor General Ramon Blanco's first instinct was to pull his defenses in and protect the capital. The ongoing and unending campaign in the large southern island of Mindanao would have to be slowed down and provincial detachments of Guardia Civil would be withdrawn to protect Manila and other key urban centers. Even Aguinaldo's own account attests to this as his request for a detachment of Guardia Civil, ostensibly to fight marauding bandits in the Kawit area, was denied by the Spanish provincial governor - these paramilitaries were being redeployed to protect Manila from the recent outbreak of rebellion that had manifested itself first at Pasong Tamo (Banlat) and then erupted in pitched battle at the arms depot (polvorin) of San Juan del Monte and at the rope factory of Sr.Sancho Valenzuela at Santa Mesa.

His plan to ambush and disarm the Guardia Civil troopers thwarted before it could even begin, Aguinaldo remained undeterred - this refusal meant that the Spaniards were unwilling to send reinforcements to defend northern Cavite and he immediately set about besieging the Spanish clerics and Guardia Civil defending their friar estate at Imus. After a short siege, the friar estate was captured and Aguinaldo 'liberated' a Winchester Repeating rifle, a deadly quick-loading weapon which, according to him, could penetrate multiple targets as long as the ammunition supplied by the factory was used.

This little detail highlights one of the forgotten key elements of the Philippine Revolution, indeed of the entire imperialist/colonialist era that was the 19th century - the technological advantage that the evolution of firearms and ammunition provided to the Western colonial powers as they subjugated native tribes, nations and continents.

While the Chinese developed gunpowder early on and used it for both celebration and warfare, western military technology not only evolved the weapon but developed highly specialized tactics to maximize the effectiveness of the gun and minimize its rather significant disadvantages. While firearms were undeniably lethal, their greatest strength lay in the sheer terror that they inspired - a soldier firing a pistol might as well be carrying a small portable DRAGON in his hand (and indeed the pistol and the mounted soldier that carried it would come to be called Dragons or Dragoons) and the age of armored knights and bowmen would soon give way to the age of massive infantry formations armed with long spears or pikes and hordes of musketeers. Spain led the military revolution with its 'tercio' an offensive pike-square that crushed enemies before it until Holland and France developed their own, more mobile firepower-based formations - the battalion and regiment - which could avoid the Spanish pikes while pouring withering fire into the densely packed tercios. As the musket gained ascendancy, the great captains developed formations and tactics that allowed them to maximize and concentrate firepower on the enemy until morale gave way and the enemy formation broke.

Thus for hundreds of years, thousands even tens of thousands of men in bright colored uniforms lined up opposite each other less than 50 yards apart and blazed away at each other on command till one side or the other broke and ran. This was the way of war until the smoothbore musket evolved into the rifled musket.

Rifling - mechanically cutting grooves into the barrel of the firearm to provide a projectile with a stabilizing spin that vastly improved accuracy - was not a new development by the middle of the 18th century. Hunters, game wardens and some soldiers had been using 'fowling pieces' or rifled 'carabines' for many years but since battles were fought at close range and reloading speed resulting in greater volume of fire was what was important it was not until conflicts in the vast wooded expanses of North America demonstrated the value of accuracy that the military rifle began to come into its own. American colonists facing native American attacks or hunting wild game from long distance came to see the value of aimed, accurate long range fire and soon the European military machine was taking notice as well. "Ranger" tactics and light infantry formations began to spread across Europe with greater emphasis placed on individual initiative, marksmanship accuracy and skirmishing in spread out formations rather than the old close-order/shoulder-to-shoulder blocks which allowed for greater control by commanders on the battlefield but also made unmissable targets for enemy fire. As European armies began to carve out empires in north America, Asia and Africa, the farther hordes of screaming tribespeople could be effectively engaged and broken, the quicker the European colonial empires could be built. For their part, most native people had nothing to counter European firepower and the threat of being cut down by the blazing fire-sticks of the white man before one could get close enough to club or stab them was enough to keep native freedom fighters in check - at least until they acquired fire-sticks of their own.

This technological disparity was foremost on the minds of the ilustrado patriots of the Philippines as they prepared to challenge the might of the Spanish empire in the waning years of the 19th century.

Rizal, M.H. del Pilar, the Luna brothers and other ilustrados that had gone to Europe to study were painfully aware that the native Filipinos lacked both weapons technology and training to challenge even the waning might of Spain. The Spanish colonial army might be far from the professional military juggernaut that their British, French, German and Russian contemporaries were but they were still a fully-equipped, trained and disciplined military force under the command of professional military officers. The natives had nothing with which to challenge that. While the Spaniards relied heavily on native soldiers to garrison the islands, these were always under the strict command of Spanish officers and non-commissioned officers, while native mayors and administrative functionaries were closely watched by both the secular administration (itself largely run by the colonial military) and the Spanish religious orders. Furthermore, tribal differences and a long established loyalty of the long-suffering natives toward Spain made rebellions local, sporadic and singularly unsuccessful.

The Propaganda Movement and the efforts of native patriots to campaign for native rights and expose abuses particularly by members of the Spanish clergy undermined this long established loyalty while works like Rizal's Noli Mi Tangere and El Filibusterismo began to build a sense of native nationalism out of the perception of shared suffering and injustice. Yet this did not solve the problem of technological weapons disparity.

The arrest and deportation of Rizal and the collapse of La Liga Filipina into the moderate Compromisarios and radical Katipunan opened up the final climactic chapter in the struggle for freedom from Spain. The galvanizing leadership of Andres Bonifacio and his targeting of local elites, particularly town mayors like Emilio Aguinaldo, Santiago Alvarez and Mariano Llanera for recruitment allowed the Katipunan to grow by leaps and bounds. Efforts were made to secure funding from the wealthy ilustrados and to gain the support of the Japanese. Unfortunately for Bonifacio, these efforts often came to nothing - the wealthy ilustrados, shocked by the suggestion of rebellion and high treason, threatened to report Bonifacio to the Spanish authorities, while the Japanese captain of the cruiser KONGO refused to implicate his emperor and nation in what looked like a hopeless and risky local rebellion. Even Bonifacio's inspiration and idol, Rizal, rejected the call to revolt especially since it was clear that the Katipunan had far from sufficient firearms of any sort with which to challenge Spanish military supremacy.

Antonio Luna, younger brother to the volatile and talented Juan and a military hobbyist of the first order was more blunt when Bonifacio invited him to join the rebellion. "And what shall we fight them with - these?" (baring his teeth).

For better or for worse, Bonifacio ultimately ignored the naysayers and went ahead with the revolt, famously having the Katipuneros rip up the cedula which functioned as a tax form and personal identification. Alea iacta est - the die is cast, there would be no going back.

Bonifacio's big assault on Manila was to have comprised four columns converging on the city, the entrance itself to be effected by disaffected native soldiers of the Manila garrison. Bonifacio was perhaps inspired by another Andres nearly a century previous, Andres Novales, who had nearly succeeded in taking Intramuros before his uprising was crushed. The American and French Revolutions, the storming of the Bastile and the victory of the American colonials over the British empire were more definite inspirations. Bonifacio was confident that the natives would rise and join the Katipunan uprising, that he would be the Basilio to light the explosive lamp just like in Rizal's book. Weapons or no weapons, the people would rise - wouldn't they?

As it happened, the native mass-uprising never occurred nor did the native soldiers mutiny. Poor coordination and communications with other Katipunan columns meant that several hundred rebels including the Cavitenos waited all night for instructions that never came, then went home.

That left Bonifacio with some 2,500 Katipuneros under his personal command. A further 1,000 were under Katipunan General Ramon Bernardo assembling near Sancho Valenzuela's rope factory at Santa Mesa. Bonifacio, waiting for more Katipunero reinforcements to join, marched and counter marched throughout the evening before belatedly deciding to attempt to capture the Spanish military arms depot (polvorin) at San Juan del Monte. This would greatly alleviate the Katipunan weapon disadvantage - if Bonifacio could take it.

The polvorin and its adjacent structure, the Manila water works building El Deposito were guarded by about 65 colonial troops. Contrary to the assertion by Bonifacio fanatics, Spain did not confront Bonifacio with massive military forces - it did not need to. What Spain had was a massive military advantage in technology.

It is very clear from the primary sources we have - Sastron, Foreman, Ronquillo, Aguinaldo and Alvarez - as well as modern Spanish military sources and Katipunan researcher/Bonifacio biographer Jim Richardson, that Bonifacio had vast LOCAL numerical superiority and yet failed to properly coordinate and communicate with the Katipuneros, mainly because he entrusted the communications and organization to a lawyer from Laguna named Vicente Fernandez - who utterly botched it. Bonifacio tasked the totally inadequate Fernandez with this critical duty and the Supremo even made Fernandez a 'lieutenant general'. Later on, Bonifacio spotted Fernandez in Cavite and demanded that Fernandez be tried and executed for his responsibility in the failure of the Pinaglabanan campaign. The Cavitenos refused, taking the exasperated Bonifacio's demands as a joke.

While Bonifacio attempted to assign blame for the failure of his Pinaglabanan campaign on the hapless Fernandez, it is pretty clear that even without the Cavite, Laguna and Macati contingents, Bonifacio still had a significantly large force at his disposal. According to Richardson, Bonifacio had more than 2,500 Katipuneros under his personal command at San Juan del Monte and when forced by the Spaniards to retreat, still had about 2,000. It should be noted also that this would probably be the largest force that Bonifacio ever commanded and that the Supremo's personal popularity and repute among his contemporaries would never be as high as before the opening Spanish volley at San Juan del Monte.

We know that Bonifacio's assault on the polvorin faced about 70 enemies TOPS. There were 30 native infantrymen of the 70th Regimento de Infanteria (Indigenas) - 70th Native Infantry Regiment - "Magallanes", the permanent garrison regiment of the capital city of Manila, armed with Remington rolling block rifles plus at least one Spanish officer commanding the company, and 35 peninsular Spaniards of the Regimento Artilleria de Plaza armed with both Mauser rifles and at least one artillery piece, plus at least one teniente and the force commander, Capitan de Artilleria Camillo de Rambaud y Hernaez. So at least 65 rank-and-file plus officers.

This force of 65 soldiers was enough to block Bonifacio's more than 2,500 Katipuneros till the relief column under Segundo Cabo General Bernard Echaluce y Jauregui - another company of the 70th Magallanes (again about 30 soldados 'indigenas'), a company of 'Veteranas' - Guardia Civil Veteranas, an elite corps of veteran paramilitaries drawn from the three tercios of regular Guardia Civil, and a troop of the Regimento de Caballeria, for a total of 100 rank-and-file - not only arrive at San Juan del Monte to drive away Bonifacio but also previously defeat Katipunan General Ramon Bernardo's 1,000 Katipuneros having breakfast at Sancho Valenzuela's rope factory at Santa Mesa. It is very clear that Bonifacio had the numbers advantage throughout the 29th to 31st of August 1896 but was utterly unable to make those numbers count. It is also very clear that even with minimal commitment of troops, the Spaniards were able to best Bonifacio in battle.

How did 65 colonial troops beat 2,500 Katipuneros? It was all in the weapons tech advantage.

The quick-loading rifle, which came into use from the middle of the 19th Century onwards was the technological game-changer for imperialism/colonialism. While previous firearms were terrifying enough, they were also HILARIOUSLY inaccurate and slow-loading, not to mention moderately dangerous for the user (chance of mis-fires, over-loading charges, explosion in the breech) and painful to use (producing Chinese-New Year levels of gunpowder smoke, powerful and painful recoil), developments in firearms technology made Western rifles more accurate, quicker to load, longer ranged and more powerful, particularly when the shift from black powder (gunpowder) to guncotton/smokeless powder occurred. From then on, small groups of western infantrymen with rifles would, time and time again, be able to slaughter hundreds of charging natives whose only chance of getting close enough for mano-a-mano combat was if the white soldiers ran out of ammunition.

Of course, once the natives got hold of rifles themselves, things could go very badly for the white soldiers as demonstrated by Custer at Little Bighorn, the British at Isandhlwana and, as we will see, for the Spaniards at Imus and Binacayan.

The 30 native infantrymen of the 70th Regimento de Infanteria (Indigenas) "Magallanes" were, like other native infantry in the Spanish colonial army, armed with the Remington rolling-block breechloading rifle M1871/89 a single-shot .43caliber breechloader, contemporaneous with the British Martini-Henry of Zulu War fame and the American Springfield Trapdoor of Indian Wars infamy. The Remington was the AK-47 of its time - quick-loading, idiot-proof, simple yet tough in design, firing a large heavy slug that would put any charging Moro or Insurrecto on his back without any problems. There is little wonder why a volley of Remingtons would terrify the crap out of rebels against the Spanish crown - using the same old gunpowder formula to spit its large caliber slug out in an acrid cloud of powder smoke, any enemy hit by the volley would suffer a debilitating injury and possibly be knocked to the ground.

The Remington fired a single shot with every reload and take about 10-15 seconds to load and fire. That's about FOUR to SIX .43 caliber bullets every single minute PER SOLDADO. So that single company of the 70th Magallanes could fire between 120 and 180 .43 caliber bullets a minute, every minute till ammunition ran out.

To put it in perspective, if a thousand Katipuneros attacked a single infantry company armed with Remingtons and every single shot hit a single Katipunero, it would take about 8-9 minutes for the native infantry to KILL EVERY SINGLE KATIPUNERO.

(of course the Spanish colonial army was hilariously far from that level of accuracy but this should give you an idea of how much LEAD was flying when the Spanish teniente commanded, 'Fuego')

The thirty five Spanish Peninsular artillerymen under Rambaud's command were armed with the newer, more accurate and more powerful Mauser M1893, most likely the shorter carbine version. This was a single-shot bolt-action magazine rifle which had five-rounds in its magazine fed by a stripper clip. A Spanish cazador or artillero could fire as quickly as he squeezed the trigger and worked the bolt, greatly increasing the rate of fire over the older Remington. If we use the rate of fire of 5 rounds every 20 seconds (including firing, working the bolt-action and reloading the rifle) that comes to FIFTEEN 7x57mm bullets every minute PER SOLDADO (compared to about 4-6 for the Remington).

While the Mauser - and Aguinaldo's "liberated" Winchester repeater were incredible and highly advanced weapons, in one aspect they were 'outweighed' - or, it might be said, "more humane" than the older Remington. The more modern rifles fired a smaller, lighter but vastly more powerful bullet than the older weapons. This is why Aguinaldo's Winchester could penetrate multiple enemy targets "as long as factory supplied ammunition was available". The powerful smokeless powder/guncotton propellant gave the bullets greater accuracy, range and penetrating power but also made the wounds 'cleaner' and unless they struck a vital organ, less debilitating.

Debilitating or not, the Mauser ensured that Rambaud's 35 man Artillery company would be able to lay down 525 Mauser rounds within a single minute at Pinaglabanan if they were so ordered. This also means that Bonifacio faced a maximum of about 705 Spanish bullets within the space of a single minute at Pinaglabanan.

Bonifacio had upwards of 2,500 Katipuneros. If every single one of those 705 Spanish bullets hit a single Katipunero, Bonifacio's command would be exterminated within 3.5 minutes.

Taking into account the night-time environment and fairly poor Spanish accuracy and the tendency of the Spaniards to blaze away with their rifles to little actual effect (which the Filipinos learned from the Spaniards to their detriment), let's say only 1% of Spanish bullets actually hit a Katipunero. So out of 705 maximum bullets per minute for 65 Spanish defenders, only 7.05 bullets hit a Katipunero. That still means that after an hour of firing, 423 Katipuneros would be dead or injured. And if the Spanish aim is poor, let us remember that Bonifacio's Katipuneros were UNTRAINED INEXPERIENCED VOLUNTEERS that had NEVER been under sustained fire of any sort. The experience of seeing your friend's head or shoulder explode in a welter of blood, showering you with skin and blood as a .43 caliber Remington slug impacted him would probably leave you with post-traumatic stress disorder and even if only 7 Katipuneros are cut down by 705 Spanish bullets, the DEMORALIZING EFFECT of those bullet strikes would be devastating. Bonifacio, by choosing to attack the Spaniards who were defending a walled/fortified position made his assault column into a fat juicy target no less than Prince Dabulamanzi at Rorke's Drift or any number of African or Asian hordes trying to charge western infantry with repeating rifles. The result was a bloody and fairly hopeless massacre resulting in Bonifacio's abject defeat.

Interestingly enough, defeat is something that stung BOTH Bonifacio and Aguinaldo at the opening of the revolution.

Aguinaldo had barely subdued the friar hacienda at Imus when he received word that the Spanish relief force was advancing from Manila. About a hundred colonial troops under General Ernesto de Aguirre y Bengoa were marching toward him. Aguinaldo moved to meet Aguirre - and ran straight into an AMBUSH that the veteran Spanish general had laid.

The fate of the revolution might have been vastly different had one of the Spanish bullets struck or even killed the young Aguinaldo. As the rebels tumbled like dice, Aguirre did not then realize how close he came to crushing the native rebellion. Aguinaldo, caked with blood, lay still among the bodies of his dead rebels but Aguirre, probably just as surprised to have met Aguinaldo's forces as Aguinaldo was to have met his, retreated to Manila to gather more forces - and allowing the shaken Aguinaldo to escape.

The ambush by Aguirre had, it seems, a profound effect on Aguinaldo and the evolution of the young jefe abanderado's battle tactics. Instead of attacking, Aguinaldo would switch to defensive battles and his reasoning was simple, yet brilliant.

The Spaniards knew that they held numerous military advantages - weapon's tech advantage, training and discipline advantages, professional officer corps and a unified chain of command. This had allowed them to dominate the Philippines for three hundred years. This made them confident - perhaps, mused Aguinaldo, a bit TOO confident.

Aguinaldo knew that Aguirre would return and have more troops with him. It would not take more than a few hours to reach Zapote, the border between Manila and Cavite, and not more than a day to reach Imus. No matter how tiny the Spanish garrison in Cavite, they could be relieved and reinforced from Manila without any significant delay. Aguirre would have his previous day's victory to convince him that the rebels were defeated and that all he need do was mop up the remaining insurrectos.

What if, instead of marching to victory, Aguirre marched into a trap?

Organizing the townspeople into building fortifications, Aguinaldo planned to let the Spaniards march across the Isabel II bridge over the Imus river, breaking the span at the far end which would trap the vanguard of Aguirre's column right where Aguinaldo wanted them - in a cross-fire at point-blank range. At that range, the obsolete firearms, long outdated falconete cannon, bows and arrows and 'liberated' Winchester repeater and an Remington rolling block rifles of the rebels could not miss.

The next day, Aguirre walked into Aguinaldo's trap. His victory at Imus netted him not only an impressive cache of captured weapons but a vastly enhanced reputation as a victorious military leader that would lead to his establishing the first Filipino Republic with himself as its president.

Both Bonifacio and Aguinaldo started with a significant technological disadvantage but after Bonifacio lost at Pinaglabanan he was not able to learn from his mistakes nor develop new tactics that would enable him to win. By constrast Aguinaldo recovered quickly from his initial mistakes, adapted quickly to the military situation, turned Spanish overconfidence against them and began a march to victory that would culminate on June 12, 1898.

ANG PAGTATAKSIL NG SUPREMO ANDRES BONIFACIO – Ika-3 at huling yugto

Ni Virgilio Leynes

Maraming mananalaysay na Pilipino ang sumulat ng kasaysayan ng Pilipinas na halatang-halata ang pagkiling kay Bonifacio at pagalipusta naman kay Aguinaldo. Ang dahilan sila’y tinuruan o natuto ng ating kasaysayan na ipinunla ng mga Amerikano noong sapilitan nilang ituro sa ating mga ninuno ang kanilang wika, kasaysayan at kultura pagkatapos nilang magapi ang ating unang republika at tayo’y nasakop. Subali’t mayroong paisa-isang namulat sa katotohanan at binigyan ng katarungan ang pagiging tunay na bayani ni Aguinaldo. Isa rito ay si Alfredo B. Saulo na humimay ng buhay ni Aguinaldo sa kanyang aklat sa wikang Ingles na pinamagatang, “Emilio Aguinaldo – President of the First Philippine Republic, First Republic in Asia” (Phoenix Publishing House Inc. Quezon City, 1983). Dito ay mauunawaan ang mga pangyayaring namagitan kay Aguinaldo at Bonifacio na siyang naging dahilan ng pagkariwara ng Supremo.

Para sa mga Pilipino sa panahon natin ngayon, hindi malinaw ang naging buhay at ambag ni Emilio Aguinaldo sa ating pagkabansa. Hindi nabigyan ng halaga na sa kanyang pamumuno nagkaroon tayo ng sariling watawat at pambansang awit. Ang dalawang bagay na ito, huwag nang isama pa ang ibang mahahalagang ambag ni Aguinaldo, ay hindi hulog ng langit kundi nakamit sa larangan ng pakikipaglaban sa mga dayuhang mananakop na pinagbuwisan ng napakaraming buhay ng di na nakilala ngunit dakilang mga bayani ng lahi. At sa halip ang nangingibabaw ngayon ay mga walang katotohanang bintang kay Aguinaldo na ipinunla ng Kastila at Amerikano na ang hangarin ay sirain ang pagkakaisa ng ating mga ninuno upang humina at magapi ang kanilang pagtutol at paglaban at mamayani ang kanilang kagustuhan.

Malaki ang nagawa sa pagsira ng pangalan ni Aguinaldo ang aklat ni Mabini (“Revolucion Filipina”) na naglalaman ng mga bintang kay Aguinaldo na naisalaysay naman sa kanya ni Ricarte noong sila’y tapon sa Guam. Sinakyan ito ng panig ni Manuel L. Quezon noong halalan ng 1935 at ginamit nilang panira at propaganda na siyang naging dahilan ng malaking pagkatalo ni Aguinaldo. At ngayon, patuloy at dinagdagan pa ng mga bintang na sinungkit sa mga pangyayari noong panahon ng Hapon. At ang nangunguna ngayon sa pagbatikos kay Aguinaldo ay ang mga nasa hanay ng lipunan na nagsusulong ng simulaing “masa laban elitista”, si Bonifacio ang masa, at si Aguinaldo ang elitista. Para bagang pinagsasabung ang dalawang bayani at pinapupusta ang bansa, ngunit hindi maikakaila na sa kanila’y si Bonifacio ang nagwagi sa tupada, kung baga sa sabung. Hindi dapat ganito ang mangyari dahil pareho silang bayani. Si Bonifacio ay bayani hindi dahil siya ang nagsimula ang himagsikan dahil marami nang nakagawa nito tulad ni Francisco Dagohoy at Diego Silang. Ang tunay na kabayanihan ni Supremo Bonifacio ay nakasalalay sa nagawa niyang malawakang pagpukaw sa damdaming makabayan ng mga Pilipino sa pamamagitan ng kanyang pagtuturo ng tunay na pagmamahal sa bayang tinubuan at Poong Maykapal, na siyang nagbigay buhay at lakas sa pagsulong at pagtataguyod sa inaasamasam na kalayaan at kasarinlan ng ating lahi. Si Aguinaldo naman ang nagpatunloy ng sinimulan ni Bonifacio; naibagsak niya ang kapangyarihan ng mga Kastila, naihayag ang Kalayaan, itinayo ang unang republika, at ipinagtanggol ang republikang ito laban sa mananakop na mga Amerikano. Sa ginagawang pagbabangaan ng dalawang bayani ay nawawala ang tunay na mensahe ng kasaysayan - na ang mga ninuno natin ay natutong magmahal sa bayan, nagkaisa at nagpakita ng kakayahang magsarili at pangalagaan ang kanilang kinabukasan. Sa halip ang dumadaloy na pangkalahatang pagunawa sa kasaysayan ay pagkakahati-hati at pakakahiwahiwalay at natatakpan tuloy ang mga katampalasang inihasik ng mga dayuhang mananakop sa kamalayan ng ating mamamayan, lalo na ang mga kabataan.

Sa nakaraang una at ikalawang yugto na nalimbag dito sa “Facebook”, binanggit ang mga hakbang ni Bonifacio na naging mitsa ng kanyang malagim na hantungan:

UNA, ang tatlong ulit na pagtutol niya sa mga mungkahi ni Aguinaldo na pagisahin ang hukbo ng Magdiwang at Magdalo upang mapalakas ang pagharap sa lumulusob na mga Kastila;

IKALAWA, ang “Acta de Tejeros” o ang hindi niya pagayon sa kinalabasan ng halalan sa Tejeros;

IKATLO, ang utos niyang harangin at pigilin ang mga pulutong na kawal Magdiwang na sana’y handang dumamay sa mga Magdalo upang ipagtatanggol ang Pasong Santol na nilulusub ng kaaway;

IKAAPAT, ang “Acta de Naic”, o ang hayagang paglaban sa pamahalaang himagsikan sa pamamagitan ng pagtatayo niya ng hiwalay na hukbo at sariling pamahalaan;

IKALIMA, ang paglusob ng kanyang mga tauhan sa bayan ng Indang upang sumamsam ng pagkain at mga pangangailangan ayon sa sumbong ng punongbayan si Serverino de las Alas na may kasabay na bantang susunugin niya (ni Bonifacio) ang kumbento at simbahan ng bayan;

IKAANIM, ang pagtanggi niya sa alok ni Aguinaldo na kalimutan ang nakaraan at bumalik siya sa Naik at muling makiisa sa paglaban sa mga kaaway; at,

IKAPITO, ang pakikipaglaban ng kapatid niyang si Ciriaco sa mga kawal pamahalaan na sinugo upang sila ay hulihin.

Ang magkapatid na Bonifacio ay hinuli at isinailalim sa isang paglilitis. Sa bisa ng kautusan ni Aguinaldo, isang Kapulungang Digma (“Council of War”) ang binuo upang magsiyasat sa mga pangyayari at itagubilin ang mga napagalaman sa napagutusang Hukom ng Hukbo na siyang maglalabas ng kinakailangang pasya o hatol.

Narito ang ikatlong at huling yugto na isinatagalog ng mayakda mula sa wikang Ingles na gamit ni Saulo sa kanyang aklat:

“Upang masimulan ang pagsusuri na walang abala, hinirang ni Aguinaldo si Koronel Jose Lipana na Hukom at si Koronel Jose Elises na Piskal. Nagsimula agad ang pagsisiyasat nang dumating si Bonifacio noong Abril 29. Dalawang saksi, sina Procopio Bonifacio at Benito Torres ang unang nagpatotoo. Kinabukasan sampu pang saksi ang nagpahayag: sina Rafael Non, Narciso Tiolo, at Domingo San Juan, lahat taga Maynila; si Domingo Denlaso at Gervasio Santiago ng Malabon at Pasig, lalawigan ng Rizal; sina Bibiano Rojas, Pedro Giron, at Nicolas de Guzman ng Guiguinto, Baliwag, at Bulakan, lalawigan ng Bulakan; sina Julian Aguila ng San Jose, lalawigan ng Batangas; at Cayetano Lopez ng Magalang, lalawigan ng Pampanga.

“Nang ikatlong araw, Mayo 1, ang pagsisiyasat ay inilipat sa Maragondon, labingdalawang kilometro mula sa Naik, dahil ang bagong gobernador at Kapitan Heneral ng mga Kastila, si Fernando Primo de Rivera, Markis ng Estela, na napagaralan ang paglusob sa Cavite, ay nakahandang magpadala ng tatlong brigada sa pamumuno ni Heneral Suero, Castilla at Pastor (Gallegos, 59) Ayon kay Aguinaldo mainit na ang labanan malapit sa ilog ng Timalan, mga apat na kilometro sa labas ng población ng Naik.

“Dito, sa isang nakaraang labanan, ipakita nina Koronel Modesto Ritual at Koronel Lucas Camerino ang kanilang katapangan nang paurungin nila ang mga kaaway na nagiwan ng maraming patay at gamit digma. Marami sa napatay na kaaway ay inagos ng malakas na daloy ng ilog dahil mataas ang tubig noon. Nakasamsam ang mga Pilipino ng isandaang baril na “Mauser” at “Remington” , bala at pagkain.

“Si Aguinaldo na siyang namuno sa labanan, ay nagsabing dapat sana ay nahuli nila ang mga natitirang sundalo ng batalyon no. 14 ng mga Kastila kung hindi sana iniwan nina Bonifacio at Ricarte ang labanan kasama ang kanilang kabig. Nalaman ni Aguinaldo na hindi pala tutuong nagpunta sina Ricarte sa Batangas upang sumaklolo doon kundi sila pala ay nagtago sa gubat ng Kaytitingga, Alfonso, lalawigan ng Cavite. (Aguinaldo,216-217)

“Ang isang bagay na di binibigyang pansin ng mga mananalaysay ay ang nakaatang na tungkulin kay Aguinaldo sa huling yugto ng himagsikan sa Cavite. Bilang pangulo ng pamahalaang himagsikan sinusubaybayin niya ang paglilitis kay Bonifacio habang pinangugunahan din niya ang pamumuno sa lakas ng mga Pilipino upang pigilin ang paglusob ng mga Kastila. Samakatwid, siya ay puno ng pamahalaan at siya rin ay punong heneral na hukbo

“Pagkatapos na mailipat ang tanggapan at mga gamit ng pamahalaan sa Maragondon noong gabi ng Mayo 1, nagpaiwan sina Aguinaldo at ang hukbong manghihimagsik sa Naik upang salubungin ang mga kaaway. Gapi ang mga nagtatanggol na mga Pilipino dahil sa dami at lakas ng kaaway at si Aguinaldo, kasama ang kakaunting natirang kabig, ay iniwan ang Naik pati na ang daan-daang patay sa bakuran ng simbahan malapit sa bahay asyenda ng Recoletos.

“Ang pagtatanggol sa Naik na siyang huling tanggulan ng mga manghihimagsik, ay isa sa mga makasaysayang pangyayari ng digmaan. Nagsimula ang labanan sa panganganyon ng kaaway sa iba’t-ibang lugar na bayan, at maraming bala ng kanyon na hindi pumutok ang napulot ng mga manghihimagsik. Narito ang salaysay ni Aguinaldo sa pangyayari:

“Ang malakas ng panganganyon ng kaaway ay sinundan ng paglusob nila sa lahat ng sulok ng bayan. Sinalakay kami mula sa hilaga, sa timog, at kung saan-saang lugar ng bayan. Maraming nalagas sa amin sa unang sagupaan at ang ilan sa mga nakaligtas na sugatan ay humimpil sa mga kublihang-hukay (“trenches”). At ang natitirang isang pulutong na kawal ay ginamit na kublihan ang mga pader ng balkon ng kumbento. At sinabi ko sa mga natitirang kawal na sa maliit na bakuran na ito hindi na tayo uurong. Sumigaw ako sabay sa malalakas na mga putok, “Mamatay na tayo lahat dito”, and sila naman ay sumagot ng, “Opo.” Isang kasunduang kamatayan ng mga magkakapwa kawal. At kahit mahusay na mamaril ang mga kawal [patuloy ni Aguinaldo] dahil nakikita ko kung paano nila patumbahin ang kaaway na parang mga barahang bumabagsak sa bugso ng hangin, kami ay nalalagasan ng marami kahit matibay ang aming kublihan. Pumasok sa aking isipan na ito na ang aking katapusan kaya hinalikan ko ang aking ripleng “Winchester” bilang pasasalamat at pagpapaalam.” (Aguinaldo, 218)

“At habang pinaaalalahanan ni Aguinaldo ang ilan niyang natitirang mga kawal na sumipat na maigi upang hindi maaksaya ang bala, isang malaking lalaki ang humila sa kanya sa balikat at ang sabi, “Halina po kayo, hindi tayo makapagpapatuloy sa paglaban dahilan sa malakas ng kaaway. Dumadami pa ang lumulusob na kalaban.”

“Nakilala ni Aguinaldo ang lalaki na si Koronel Mariano Diego de Dios, ang batang kapatid ng kalihim ng digma na si Heneral Emiliano Riego de Dios.

“Ang matapang na koronel ay muling nagsalita: “Halina po kayo, kailangan pa kayo ng bayan.”

“Tumakbo sila sa ilog ng Naik, na malapit sa simbahan, binagtas nila at nawala sila sa makapal na kahuyan sa kabilang pampang.

“Samantala, ang nangunguna sa batalyong infanteria no. 73 ay naguunahang makaakyat sa tuktok ng simbahan upang itayo ang watawat ng Kastila, at habang umaalingawngaw ang mga batingaw ay nagsisigawan sila ng “Viva Espana! Viva Espana!”

“Kung sinundan kami ng kaaway,” ang sulat ni Aguinaldo, “nahuli na sana ako at naikulong sa malaking hawulang bakal na inihanda para sa akin upang mailantad ako sa Luneta bilang isang bihag.” (Aguinaldo, 220)

“Dumating si Aguinaldo sa Maragondon kasunod ang isang libong mga tao mula sa karatig bayan na natutuwang makitang siya’y buhay, sa kabila ng balitang siya ay napatay sa Naik. Ito ang pangalawang balita na siya daw ay napatay sa labanan, ang una ay noong nagpatay-patayan siya sa Bacoor habang dumadaan ang nangangabayong alalay ni Heneral Ernesto de Aguirre. Kung nahuli siya ni Aguirre noon, tapos na sana ang himagsikan.

“Ang pagsisiyasat sa mga sumbong kay Bonifacio na itinigil dahil sa paglipat ng tanggapan ng pamahalaan sa Naik ay ipinagpatuloy sa munisipyo ng Maragondon noong Mayo 4 at dito binigyan ng pagkakataon magpahayag si Bonifacio at kanyang asawang si Gregoria de Jesus. At pagkatapos nito ay ipinadala ng Hukom na si Lipana ang kasulatan ng mga pangyayari sa Kapulungang Digma na binubuo nina Heneral Noriel, na siyang pangulo; Koronel Tomas Mascardo, (bago pa siya naitaas ng rangko); Koronel Mariano Riego de Dios, ang malaking lalaking opisyal na nagligtas kay Aguinaldo sa Naik, Koronel Crisostomo Riel, Koronel Esteban Ynfante, Sulpicio Anthony, at Placido Martinez.

“Ang paglilitis kay Bonifacio at kanyang kapatid na si Procopio ay ginawa noong Mayo 5 at si Placido Martinez ang humarap na manananggol para kay Bonifacio, si Teodoro Gonzales naman para kay Procopio. Ang mga iniharap na sumbong ay: (1) Kataksilan o pagsasabwatang ibagsak ang pamahalaang himagsikan; (2) napintong pagpatay kay Pangulong Aguinaldo; (3) Panunuhol sa mga kawal upang sila’y sumapi sa pagaalsa. Pinakinggan ng Kapulungang Digma ang pakiusap ng manananggol at binigyan din si Bonifacio ng pagkakataong makapagsalita. Pagkatapos matalakay ang mga katibayan napatunayang nagkasala ang magkapatid noong Mayo 6 at hiniling ng Kapulungang Digma na ipataw ang parusang kamatayan.

“Nang araw ding iyon ipinadala ng Kapulungang Digma ang kinalabasan ng paglilitis kay Pangulong Aguinaldo, at ito nama’y isinangguni sa Hukom ng Hukbo na si Heneral Baldomero Aguinaldo upang mapagaralan. Itinagubilin naman ng Hukom kay Aguinaldo na sundin ang hatol.

“Sa isa pang pagkakataon kahit walang kinausap o napagtanungan ipinakita ni Aguinaldo ang kanyang pagiging makatao nang kanyang ibaba ang hatol na kamatayan at gawin na lamang na parusang tapon. Ang kanyang utos ng pagbababa ng hatol ay ginawa noong Mayo 8, na nagsasaad ng ganito: “Dahilan sa kasalukuyang kalagayan ng bayan at sapagkat ang mga nahatulan ay tunay na mga anak ng bayan, at alingsunod sa patakaran ng pamahalaan na huwag magbuhos ng dugo kung hindi kailangan . . . Aking pinatatawad si Andres Bonifacio at si Procopio Bonifacio sa hatol na kamatayan at sa halip ay ipatapon na lamang sa malayong lugar, kung saan sila ay ipipiit, babantayan, at hindi papayagang sila’y magkausap o kausapin ng sino man.”

“Ang mga kasamahan ni Bonifacio na mga kawal ay pinatawan ng parusang isantaong paglilingkod bilang alila sa himpilan ng hukbo. (Palma-Bonifacio, 58)

“Maalaala ng bago pa man nagsimula ang paglilitis nagutos si Aguinaldo na maging mapagbigay at mapagunawa sa mga nililitis ding mga kawal dahil sila’y sumunod lamang sa utos ng nakatataas. (Aguinaldo, 215)

“Ang tugon sa pagbababa ni Aguinaldo ng hatol ay mabilis. Sa loob lamang ng dalawang oras, ayon sa isang mananalaysay, (Qurino, 41) biglang nagsidatingan sina Heneral Pio del Pilar at Mariano Noriel sa Panguluhang himpilan at hiningi kay Aguinaldo na bawiin ang utos. “Ang himagsikan ay malalagay sa panganib kung papayagang mabuhay si Bonifacio.”, ang sabi ng dalawa, at dagdag pa ni Noriel: “Hindi natin magagawang magkahiwa-hiwalay sa katayuan natin ngayon”; si Del Pilar ang nakapagbigay ng tamang pangungusap. Sabi niya: “Sa katunayan po, kayo o siya!”

“Pilit ding ipinababawi ang utos ni Aguinaldo ng pagbaba ng hatol ang mga kumakatawan sa mga alsa balutan tulad ng mananalaysay na si Clemente Jose Zulueta at Dr. Anastacio Francisco ng Maynila, at Heneral Mamerto Natividad ng Nueva Ecija. Kaya sa bandang huli, napilitang si Aguinaldo na bawiin ito ngunit sa salita lamang at hindi niya ito naisulat. Ang pangulo ng Kapulungan Digma na si Heneral Mariano Noriel ay agad namang kumilos at inutusan ang isang pulutong ng kawal sa pamumumo ni Komandante Lazaro Makapagal at noong Mayo 10 ay dinala ang magkapatid sa bundok ng Hulog (hindi sa bundok ng Buntis ayon sa dalawang kasapi ng Maragondon Historical Society) na may layong apat na kilometro sa población ng Maragondon, at doon sila ay binaril.

“Tulad ng huling nabanggit, ibinaba ni Aguinaldo ang hatol ng wala siyang hiningan ng payo; binaligtad niya ang tagubilin ng kanyang pinsang Hukom na si Baldomero Aguinaldo at sinunod niya ang kanyang sariling kamalayan bilang isang Kristiyano at Katoliko na mataas ang paggalang sa buhay at karangalan ng tao. Maaring pumasok sa isipan na ang pagbababa ni Aguinaldo ng hatol kamatayan ay unang hakbang tungo sa tunay niyang balak na patawarin ng tuluyan ang magkapatid na Bonifacio dahil sila ay “tunay na mga anak ng bayan.”

“Hindi maipagkakaila na ang parusang tapon ay panandalian lamang dahilan sa kasalukuyang kalagayan na ang kapalaran ng mga manghihimagsik ay nakataya. Paano kung si Aguinaldo ay mahuli o mapatay ng kaaway? Sa pagpili ni Aguinaldo ng parusang tapon, masasaisip ang tunay niyang ugali bilang isang taong makadiyos, na naniniwala na ang buhay ng tao ay banal at wala sa kamay ninuman na ipariwara.

“At ang pagbawi niya ng pagbababa ng hatol ay hindi rin sumasalungat sa kanyang matibay na paninindigan dahil ang talagang balak niya ay “palamigin muna ang mainit na damdamin ng kanyang mga tauhan.” (Aguinaldo and Pacis, 25) Sa kasawiang palad hindi naipatupad ni Aguinaldo ang kanyang tunay na balak dahil inakala ni Noriel na ang pagbawi ng pagbababa ng hatol ay hudyat na ituloy ang hatol kamatayan ng Kapulungang Digma. Kung sabagay tama si Noriel sa kanyang pagkakaintindi, ngunit sa ganang kay Aguinaldo, dapat sana naghintay muna si Noriel ng nakasulat na utos na ituloy ang hatol kamatayan dahil inaasahan ni Aguinaldo na sa ilang mga sandali bago ipatupad ang hatol ay maaring magbago na at manlamig ang kanyang mga kasamahan at tuluyang patawarin ang magkapatid na Bonifacio.

“Sinisi ni Aguinaldo si Noriel sa kanyang mabilis na kilos, ngunit sa tingin naman ni Noriel wala na siyang ibang magagawa dahil ang mga Kastila ay nakapagpahinga na pagkatapos makuha nila ang Naik, ay nakahanda nang lusubin ang Maragondon noong umaga ng Mayo 10, at “kinakabahan siya na maaring mailigtas ng kaaway sina Bonifacio o kaya sila’y bihagin.”

“May isa pang tabas ang sakunang nangyari kay Bonifacio. “Kahit na nanghihinayang ako sa pagkawala ni Bonifacio,” sulat ni Aguinaldo, “Hindi ako dapat magpakita ng kahinaan. Ang panahon at pangyayari ay humihingi ng katatagan at katigasan kahit mabigat sa aking puso. Sa kanyang pagkamatay naiwan akong tanging puno ng himagsikan, kaakibat ang mabigat na pananagutan at pagpapakasakit ng tungkulin. Hindi ko maayos ang pinsala sa pagkakaisa na nagawa ni Bonifacio sa pamamagitan ang isa pagkakahiwa-hiwalay na idudulot ng magkakasalungat na pagunawa sa kanyang kaparusahan.” (Aguinaldo, 26)

“Ayon sa magtatalambuhay ni Bonifacio na si Teodoro A. Agoncillo ang pagkakana ng Kapulungang Digma ay isang pagkukunwari, at ang mga kalahok sa paghuhukom ay hindi na dapat nagaksaya ng panahon sa isang libak ng paglilitis kung si Bonifacio sana ay binaril na lamang dahil ang Kasunduang Militar ng Naik ay malinaw na patunay ng pagkakasalang kataksilan ni Bonifacio. Dagdag pa niya, dahil walang malakas na katibayang na inihain sa paglilitis sa mga bintang dapat sana ay mas magaang na parusa ang ipinataw. (Agoncillo, 301-302)

“Ang nasirang dalubhasang propesor na si Nicolas Zafra, dating guro ni Agoncillo, ay hindi naman umaayon na ang paglilitis daw kay Bonifacio ay pagkukunwari at paglalapastangan ng katarungan. Mariing pinuna ni Zafra si Agoncillo sa di niya pagayon sa sinabi ni Teodoro M. Kalaw na “si Bonifacio at kanyang mga kabig ay kusang sumailalim sa kapangyarihan ng Kapulungang Digma at hindi naman sila tumutol,” nagpapakita na “ang Kapulungang Digma ay makatarungan at sila’y umasa sa isang patas na paglilitis.”

“Ayon kay Zafra ayaw tanggapin ni Agoncillo itong pananaw ni Kalaw. Sa halip sinabi ni Agoncillo na si Bonifacio daw ay hindi makatatanggi, dahil siya ay isang bihag na may sugat. Sa ganitong kalagayan [ayon kay Agoncillo] paano makakaiwas si Bonifacio at kanyang mga kabig sa pakanang ito ng pamahalaan at tutulan at di kilalanin ang kapangyarihan ng Kapulungang Digma? Ang may sugat at bihag na si Bonifacio daw ay walang magagawa. (Zafra, 507-508)

“Sa ganang kay Zafra hindi nakita ni Agoncillo ang kawastuhan ng pananaw ni Kalaw. Nang sabihin ni Kalaw na tinanggap ni Bonifacio ang kapangyarihan ng Kapulungang Digma, ang tinutukoy niya ay hindi tungkol sa lakas o kahinaan ng katawan, na maari ngang pigilin o pabayaan, kundi ang malayang kagustuhan ng isip na hindi maaring pigilan ng anumang lakas ng katawan. Mayroon si Bonifacio ng ganyang kalayaan ng pagiisip na dapat sana ay kanyang ginamit upang maipahiwatig niya ang kanyang pagtanggi sa saligang batas at kapangyarihan ng Kapulungang Digma kung kanya lamang ginusto. (Aguinaldo and Pacis, 26)

“Ang mga katunayan [ayon kay Teodoro M. Kalaw, mananalaysay at dating director ng pambansang aklatan at museo] ay umaayon sa pananaw ni Aguinaldo, “Dapat mapanatili ang pagkakaisa . . . lahat ng di ayon ay dapat harapin ng kamay na bakal.” Sa kabilang dako, si Maximo, ang mas nakababatang Kalaw na dating dekano ng pambansang Pamantasan at kilalang dalubhasa sa politika, ay nagsabing ang paglilitis kay Bonifacio ay makatwiran at makatarungan sa loob ng kaganapan ng panahon na iyon.

“Ang mga manghihimagsik [paliwanag ni Maximo] ay di dapat magkahiwa-hiwalay. Isa lamang ang maaring tunguhin: ituloy ni Bonifacio ang Katipunan o itulak ni Aguinaldo ang bagong pamahalaang himagsikan na tanggap na ng karamihan . . . at napilitang tabigin sa isang tabi si Bonifacio ng pamahalaang himagsikan. (Aguinaldo and Pacis, 26)

“Isa pang dalubhasang Pilipino, si Epifanio de los Santos, tulad ni T. M. Kalaw, dating director ng pambansang aklatan at museo, ay naniniwala na ang hatol kay Bonifacio ay hindi lamang makatarungan kundi natataon dahil sa balak ni Bonifacio na mamuno sa isang paglaban sa himagsikan; sa banta ng kaaway na kasalukuyang winawalis ang Cavite ng tingga at bakal; sa udyok ng mga kasamahan, tulad ni Clemente J. Zulueta at Feliciano Jocson; at higit sa lahat , dahilan sa malawakang takot ng madla.

“Lahat ng bagay na binanggit na dahilan ni De los Santos, ayon naman sa manalaysay na si propesor Leandro H. Fernandez, “ay walang dudang nagtulak kay Bonifacio sa kamatayan, ngunit mahirap turingan kung alin ang nangingibabaw. (Fernandez, 30-31)

“Nakakagulat din na ang tanging sumalungat sa halos lahatang pagayon sa parusa kay Bonifacio ay galing kay Apolinario Mabini, ang “nino bonito” ni Aguinaldo. Sinisi niya si Aguinaldo sa pagkamatay ng supremo ng Katipunan, at tinukoy niya itong isang sinadyang-pagpatay (“assassination”) . . . At sa walang pakundangang pananalita, sinabi niyang ang pagkamatay ni Bonifacio ay nagpapakitang si Aguinaldo ay gahaman at sakim sa kapangyarihan.(Mabini, 48; 62-63)

“Unang-una, hindi dapat paniwalaan si Mabini tungkol sa mga pangyayari sa unang yugto ng himagsikan. Tulad ng maraming ilustrado at mason ng panahon na iyon, hinuli si Mabini noong Oktobre 1896, pagkatapos na matuklasan ang Katipunan, ngunit dahil sa sakit niyang pagkalumpo na dumapo sa kanya noong Enero ng taong iyon, siya ay inilagak na lamang sa pagamutan ng San Juan de Dios hanggang sa mapalaya siya noong Hunyo 1897 sa bisa ng kapatawarang ipinairal ng bagong Gobernador Heneral at Kapitan Heneral na si Fernando Primo de rivera noong Mayo 17, na sumabay sa kapanangakan ng batang haring Alfonso XIII ng Espanya. Sa katunayan, si Mabini ay hindi nasangkot sa himagsikan dahil, tulad ni Rizal, sa puso niya ay pagbabago ang kailangan (“Reformist”). Oo nga siya ay nakasama ni Bonifacio sa Liga Filipina na itinayo ni Rizal. Nang ipinatapon si Rizal sa Dapitan, ang Liga ay nagpatuloy pa rin, “Salamat kay Andres Bonifacio at mga iba pa,” na nagtayo ng mga sanggunian sa Tondo, Sta. Cruz, Ermita, Malate, Sampaloc, Pandacan at iba pang lugar,” (Mabini, 41) at utang din kay Bonifacio na naging Kailihim si Mabini ng Kataastaasang Sanggunian ng Liga. (De los Santos, 142-143).

“Sa dahilang hindi umuusad ang Liga sa paghingi ng mga pagbabago sa mga may kapangyarihan, napagkayarian itigil na ito, at iyong mga sangayon na ipagpatuloy ang paglalathala ng La Solidaridad sa Madrid ay nagtayo ng tinatawag na Cuerpo de Compromisarios, at sila’y nangakong magbibigay ng limang pisong buwanang ambag para sa diaryo. Sumapi si Mabini sa mga compromisarios, kaya binansagan siya ng mga kasamahan ni Bonifacio na “nanlalamig na Makabayan”. Sa kabilang dako, si Bonifacio, buo ang paniwala ng walang kahihinatnan ang mahinahong paraan ay nagtayo ng lihim na kilusang Katipunan na ang adhikain ay hindi na pagbabago kundi Kalayaan; at sa loob lamang ng isang taon ay kumalat ang kilusan sa buong Maynila at sumanga sa Cavite at Bulacan. (Mabini, 43) Naging tagahanga ni Bonifacio si Mabini kahit noong nagkasira si Aguinaldo at Bonifacio na ikinamatay ng huli, na mapupuna sa mabuting pagkilatis niya kay Don Andres Bonifacio na nababahiran ng mabangong pagtingin ng utang na loob. (De los Santos, 142-143) Hindi ito nakapagtataka dahil si Mabini ay lihim na tagapayo ni Bonifacio. (Crisostomo, Isabelo T. “Bonifacio’s Secret Adviser,” Philippines Free Press, November 30, 1968)

“Nasa pagamutan pa si Mabini nang binaril ang magkapatid na Bonifacio noong Mayo 10, 1897. Samakatwid, anumang nalalaman ni Mabini tungkol sa malagim na sinapit ni Bonifacio ay salaysay lamang sa kanya ng ibang tao. At saan ba kaya nakuha ni Mabini ang kanyang napagalaman?

“Noon lamang Hunyo 12, 1898, ang araw ng pagpapahayag ng Kalayaan ng Pilipinas sa Kawit ay siya ring araw ng pagsali ni Mabini sa himagsikan. Sa pamamagitan ng pakisuyo ng kanyang kalalawigang si Felipe Agoncillo, ang unang Sugong Panglabas (“Diplomat”), si Mabini ay hinirang na pangsariling kalihim ni Aguinaldo, (De Ocampo, 78) isang katungkulang hinawakan niya hanggang Enero 2, 1899, bago siya ginawang punong ministro at pansamantalang kalihim panlabas. Nagsilbi si Mabini sa katungkulang ito hanggang pinalitan siya ni Pedro Paterno na nagtayo ng kanyang gabinete. Ang Batanguenong katiwala ng pamahalaang (Mabini) ay nanahimik na nang siya ay mahuli ng mga Amerikano sa Cuyapo, Nueva Ecija, noong Diyembre 10, pinalaya noong Septyembre 23, 1900, at muling hinuli at ipinatapon sa Guam noong Enero 1901, kasama ang limampu’t anim na bayani, kabilang si Ricarte. Si Mabini at Ricarte na parehong tauhan ni Bonifacio ay nagtiis sa kanilang pagkakatapon ng dalawang taon hanggang Pebrero 1903, nang sila ay ibalik sa PIlipinas. Doon sa Guam sinulat ni Mabini ang mapagpunang aklat tungkol sa himagsikan, na singkad ang pintas laban kay Aguinaldo, na galing lamang naman sa kanyang mga alaala, at walang pinagkunang tandaan o patunay.

“Makikita sa mga talaan na si Mabini, bago pa siya napatapon sa Guam, ay hindi nagpahayag ng anumang pintas kay Aguinaldo, ang taong umakay sa kanya sa kasikatan – isang 32-taong gulang na manananggol na lumpo na nahaharap sa matagalang pagupo sa panglumpong upuan hanggang sa huling sandali ng kanyang buhay – nagbigay sa kanya ng mataas na katungkulan at karangalan na maari di namang ibigay ni Aguinaldo sa mga magagaling ding mambabatas tulad ni Felipe Buencamino, Sr., na noong siya ay 23 taong gulang pa lamang ay hinuli ng mga Kastila dahil namuno siya sa Pamantasan ng Santo Tomas sa isang hayagang pagtutol na wari’y isang kiluasang may adhikaing humiwalay; (De la Costa, 220) si Ambrosio Rianzares Bautista, ang sumulat ng Pagpapahayag ng Kalayaan ng Pilipinas; at si Felipe Calderon, ang namahala sa pagbuo ng Saligang Batas ng Malolos.

“Sa isang sulat sa kanyang kaibigan, binanggit niyang si Aguinaldo ang “tagapagligtas ng bansa” (Taylor, 4:82-89). Si Mabini rin ang lihim na nagutos na likumin at sunugin ang sulat-pagbibitiw ni Aguinaldo noong Pasko ng 1898 na tanggapin ng mga mamayang Pilipino ang kanyang pagbaba bilang pangulo ng republika. (Taylor, 3:419-424) Alam ni Mabini na kung wala si Aguinaldo ang buong pamahalaang himagsikan ay babagsak, dahil wala ni isa sa mga punong Pilipino dito o sa mga nangingibang bansa man ang may katangian, pamumuno, karanasan at kakayahan. At sa isa ding sulat, pinuri ni Mabini ang karunungang pulitika ni Aguinaldo sa pagtanggap niya ng pagbibitiw ng gabinete ni Mabini noong Mayo 17, 1899 “dahil sa kagustuhan ni Aguinaldo na maihanap ng lunas ang mga suliraning bumabagabag sa ating kaawaawang bansa”(Letters of Mabini, 176) Sa ngalan ng kanyang nagbitiw na gabinete ipinangako ni Mabini ang “kanilang katapatan at kanilang kakaunting lakas na nakalaan para sa lahat ng makabubuti sa kapakanan ng ating bayan.” (Letters of Mabini, 176)

“Naging mabuti ang tinginan ni Aguinaldo at Mabini kahit umalis na sa katungkulan sa pamahalaan si Mabini. Sa katunayan, nilakad ni Aguinaldo na mahirang si Mabini bilang Punong Hukom ng Republika noong Hunyo 23, 1899. Inamin mismo ni Mabini na matibay ang kagustuhan ni Aguinaldo na si Mabini ang malagay sa tungkulin kahit malakas din ang pagsalungat ng gabinete ni Paterno at ni Ambrosio Rianzares Bautista na siyang pangulo ng Lupon ng mga kinatawan. (Mabini to Kanoy, 201)

“Ang pagbabago ng pagtingin ni Mabini kay Aguinaldo ay nangyari nang makasalamuha niya si Ricarte nang ang dalawa ay tapon sa Guam. Maalaala na ang gunita (“memoirs”) ni Ricarte, na sinulat sa loob ng kulungan ng Bilibid, ay wala ding pinagkunang tandaan o patunay, at punong-puno ng batikos kay Aguinaldo. Ang nalalaman ni Mabini tungkol sa malagim na pangyayari kay Bonifacio ay maaring nanggaling kay Ricarte. Dapat maintindihan na ang isang magaling na manananggol tulad ni Mabini ay maari ding maging mababaw at maramdamin sukdulang mawala sa kanya ang pagiging wasto o pagtitiwala.

“Halimbawa, may sinasabi si Mabini na isang “pagsuway ni Aguinaldo sa pinuno ng Katipunan (Bonifacio) kung saan siya ay kasapi.” Paanong pagsuway? Si Bonifacio, ang Supremo ng Katipunan, at si Aguinaldo, isang kasapi, ay parehong inimungkahing mahalal sa pagka pangulo sa pulong ng Tejeros na pinamahalaan ni Bonifacio. Paano nagkasala si Aguinaldo ng pagsuway sa kanyang amo kung ang pinuno ng Katipunan at ang isang kasapi ay kapwa may karapatan sa halalan sa binalak na pamahalaang himagsikan na papalit sa Katipunan?

“Iginiit minsan ni Mabini na pagkakasundo lamang ang tanging lutas sa maselang kalagayan ng himagsikan sa Cavite. Hindi ba nagpadala ng sugo si Aguinaldo sa katauhan ni Koronel Bonzon upang hikayatin si Bonifacio na bumalik sa Naik at makiisa sa pamahalaang himagsikan sa paglaban sa mga Kastila? Ginamit ni Mabini ang katagang “sinadyang pagpatay” (“assassination”) sa halip na pagpapatupad ng hatol sa magkapatid na Bonifacio. Ang sinadyang pagpatay ay isang pagkakasala, samantalang ang pagpapatupad ng hatol ay hindi dahil naaayon ito sa batas. Ang magkapatid na Bonifacio ay binaril sa bisa ng hatol ng Kapulungang Digma. At isa pa, tinawag ni Mabini na kasalanan ang pagpatay kay Bonifacio dahil ito daw ay hindi idinaan sa maayos na pagpapatupad ng batas, na di naman kinakatigan ng kasaysayan.

“Nakapagtataka na si Mabini, naturingang isang mahusay sa batas, ay magbibintang ng walang sinasandalang katibayan at pinintasan ang dati niyang amo, kundi nga ba kaya siya ay nailigaw ng dating gurong si Ricarte (noong sila’y nasa Guam), isang guro, kung saan ang kanyang sinulat na mga gunita ay puno ng mali at kasinungalingan, at hindi magagamit sa isang maselang pagaaral ng kasaysayan.

“Si Teodoro M. Kalaw, na nakaraang binanggit, na nagsabing ang pagkamatay ni Bonifacio ay kinakailangang mangyari para sa kapakanan ng himagsikan, at maaring, dahilan ng kahalagahan nito (o “raison d’ etat”), ay nagsabing ang malagim na pangyayari ay mananatiling maitim na dahon sa kasaysayan ng himagsikan at mantsa sa karangalan ng mga nagbalak at nagpakana nito.

“Iyan ay isa sa mga pananaw. Mayroon isa pang lalong malalim na pagtingin ang ibinigay naman ni Aguinaldo nang sabihin niyang ang pamahalaang himagsikan ay pumigil kay Bonifacio na ilubog ang bayan sa isang patayan ng magkakababayan – isang krimeng ultimo - na ang ibig sabihin ay libo-libong mga buhay ng Pilipino ang papanaw, marami ay walang kasalanan; at sa pagkamatay ni Bonifacio siya ay naging mabunying apostol at bayani ng lahi.

“Isang pagpapalang hindi sinasadya.”

-WAKAS-

(Ang salaysay sa itaas ay salin ng mayakda sa Tagalog mula Ingles sa dahong 147-157 ng aklat ni Alfredo B. Saulo, “Emilio Aguinaldo: Generalissimo and President of the First Philippine Republic, the First Republic in Asia”, (Phoenix Publishing House, Inc. Quezon City, 1983)

Sources cited in Saulo’s book:

(1) Aguinaldo, Emilio, “Mga Gunita ng Himagsikan” (Memoirs of the Revolution), copyright 1964 by Cristina Aguinaldo Suntay (Manila, 1964);

(2) Aguinaldo, Emilio, and Pacis, Vicente Albano, “A Second Look at America”, (New York: Robert Spiller and Sons, Publishers, Inc., 1957)

(3) Agoncillo, Teodoro, “Revolt of the Masses: The Story of Bonifacio and the Katipunan”, (University of the Philippines Press, 1956)

(4) De La Costa, “Readings in Philippine History” (Manila, Bookmark, 1965)

(5) De Ocampo, Esteban (with collaboration of A. B. Saulo), First Filipino Diplomat: Felipe Agoncillo, 1859-1941 (Manila: National Historical Institute, 1977)

(6) Fernandez, Leandro H., “The Philippine Republic” (New York, Columbia University, 1926)

(7) Gallegos, Eduardo y Ramos, “Operaciones Practicadas Contra Los Insurgentos de Cavite, (Madrid, 1898 cited in Quirino, “The Young Aguinaldo, pp. 160-163.)

(8) Palma-Bonifacio, Virginia, “The Trial of Andres Bonifacio: The Original Documents in Tagalog Text and English Translation”, (Ateneo de Manila University Press in partnership with the National Library of the Philippines, 1963)

(9) Quirino, Carlos, “Historical Introduction, The Trial of Andres Bonifacio,” translated from the Spanish by Virginia Palma-Bonifacio (Manila: Ateneo de Manila, 1965);

(10) Quirino, Carlos, “The Young Aguinaldo: From Kawit to Biak-na-Bato”, (Aguinaldo Centennial Year, Manila, 1969)

(11) Taylor, John R.M., “The Philippine Insurrection Against the United States,” with Introduction by Renato Constantino, (Eugenio Lopez Foundation, Pasay City, 1971).

(12) Zafra, Nicolas, “’The Revolt of the Masses’: Critique of a Book, “Philippine Studies, 1956)

#TUKLAS